Y gyfrol gyntaf o Ysgrifau Beirniadol dan olygyddiaeth Tudur Hallam ac Angharad Price. Mae hon, fel ei rhagflaenwyr, yn cynnwys amrywiaeth o erthyglau beirniadol sydd yn cynnig golwg newydd a ffres ar lenyddiaeth a diwylliant Cymru a thu hwnt.

The latest volume in a scholarly series, comprising discussion on diverse topics relating to Welsh literature.

Mae golygyddion y gyfrol hon yn ein gwahodd i deithio ar ‘siwrnai ddeallusol’, gyda’r cyfranwyr yn rhannu â ni’r darllenwyr ‘y math o ysgrifau beirniadol a all oleuo’r meddwl drwy bob math o dwneli dyrys.’

Taith mewn trên llenyddol sydd yn ein haros, felly, a honno'n ymestyn o’r chweched ganrif i’r oes hon.

Mae’r gyffelybiaeth yn ein hatgoffa o Adroddiad Beeching a gyhoeddwyd hanner canrif yn ôl. Adroddiad oedd hwnnw achosodd anfadwaith mawr yng Nghymru wrth i gynifer o orsafoedd lleol gael eu cau. Ryw ddwy flynedd ar ôl y gyflafan hon (1965) y gwelodd Ysgrifau Beirniadol olau dydd am y tro cyntaf ac mae’n destun gorfoledd fod y gyfres ar y cledrau o hyd.

Y gyfrol ddiwethaf yw’r unfed ar ddeg ar hugain yn y gyfres, ac fe gynhwysir ynddi saith o erthyglau ac un cyfweliad sy’n cynnig golwg newydd ar lenyddiaeth a diwylliant Cymru.

Mae rhai o’r cyfranwyr yn enwau cyfarwydd, yn arbennig Marged Haycock a Peredur Lynch. Amharchus, efallai, fyddai cyfeirio atynt fel yr hen do o ysgolheigion Cymraeg. Ond fe wneir hynny oherwydd bod y golygyddion wedi gwneud ymdrech arbennig i gynnwys cyfraniadau gan enwau newydd fel Hannah Sams ac Adam Pearce – maen nhw'n enwau newydd i mi, beth bynnag.

Mae’r pynciau a drafodir yn y gyfrol yn cynnwys:

• Cymharu llythyrau Saunders Lewis a Kate Roberts gyda gohebiaeth George Sand a Gustave Flauberts – Manon Mathias.
• Cyflwyno ‘Marwnad Owain ab Urien’ mewn dull eithriadol o ddifyr i fyfyrwyr chweched dosbarth – Marged Haycock.
• Trafod y syniad o ’hanfod’ mewn llenyddiaeth Gymraeg gan roi sylw arbennig i ddatblygiad tri bardd cyfoes (Eurig Salisbury, Hywel Griffiths ac Aneirin Karadog) – Tudur Hallam.
• Archwilio’r ‘gofod hybrid’ yn un o gerddi Dafydd ap Gwilym. Trafodir y berthynas gymhleth rhwng Cymry â Saeson yng Nghymru’r bedwaredd ganrif ar ddeg trwy ddadansoddi’r cywydd ‘Trafferth mewn tafarn’ – Angharad Naylor.
• Cymharu Dic Jones a’i farddoniaeth gymdeithasol ochr yn ochr â swydd y poet laureate Seisnig – Peredur Lynch. Nid unig mae yn yr erthygl hon ddyfnderoedd o ddysg a gwybodaeth ond mae yma hefyd ddogn helaeth o hiwmor iach. Yr un mor werthfawr yw cael fel atodiad i’r erthygl adolygiad gorfoleddus Saunders Lewis o’r gyfrol Cerddi Alun Cilie.
• Edrych ar rôl genedlaetholgar y cyfieithiadau Saesneg o waith Daniel Owen a hynny gan Adam Pearce sydd ei hun wedi cyfieithu Straeon y Pentan i’r iaith fain.
• Ailasesu’r syniad o Theatr yr Abswrd, symudiad a ddaeth i’w oed yn dilyn erchyllterau yr Ail Ryfel Byd ac a gynrychiolir orau yma yng Nghymru gan Gwenlyn Parry – Hannah Sams.

Mae yna ddigon yma, felly, i gnoi cil arno ond hoffwn fanteisio ar y cyfle i holi at bwy yn union yr anelir y gyfrol. Heb amheuaeth, fe ddylai apelio at y rhai mewn ysgol a choleg sy’n astudio’r Gymraeg, ond beth am y Cymry diwylliedig (ac mae yna rai ar ôl) na fu yn y sefydliadau hyn? A ydyw Ysgrifau Beirniadol iddynt hwy fel Cof Cenedl gynt i’r rhai oedd yn ymddiddori yn hanes Cymru? Wel ydyw, fe gredaf, i raddau helaeth beth bynnag. Ond byddai’n rhaid i’r darllenydd cyffredin ymgyfarwyddo â themâu a theorïau llenyddol er mwyn gwerthfawrogi rhai o’r erthyglau yn y gyfrol hon yn llawn.

Cyfweliad gydag M. Wynn Thomas sy’n cloi’r gyfrol. Yn y cyfweliad hwn mae awdur In the Shadow of the Pulpit yn galw arnom i geisio deall yn hytrach nac anwybyddu ein hetifeddiaeh anghydffurfiol. Yn wir, mae Tudur Hallam, yr holwr, yn cael ei herio i wneud astudiaeth drylwyr o’r pwnc! Tra bydd ef yn ystyried y dasg hon rhaid diolch iddo ef ac Angharad Price am eu gwaith yn golygu’r gyfrol hon.

Dafydd Morgan Lewis

Gellir defnyddio'r adolygiad hwn at bwrpas hybu, ond gofynnir i chi gynnwys y gydnabyddiaeth ganlynol: Adolygiad oddi ar www.gwales.com, trwy ganiatâd Cyngor Llyfrau Cymru.

It is possible to use this review for promotional purposes, but the following acknowledgment should be included: A review from www.gwales.com, with the permission of the Welsh Books Council.